محمد باقر حیدری کاشانی

 عوامل تأثیرگذار در فرآیند تربیت مهدوی (1)
اشاره
در فرآیند تربیت مهدوی، شناسایی عوامل تأثیرگذار بر شخصیت متربی، امری تعیین کننده و سرنوشت ساز به شمار می آید. اگر در فرآیند تربیت مهدوی از نقش عواملی چون وراثت، محیط جنینی، محیط جغرافیایی، محیط خانواده، محیط جامعه، محیط تعلیم و تربیت، رسانه ها و ... غافل شویم و میزان تأثیرگذاری این عوامل را در فرآیند تربیت نادیده انگاریم و یا ناچیز بشماریم، ظلمی بزرگ در حق متربی روا داشته و از بسترهای مناسب و عوامل سرعت بخش تربیتی محرومش ساخته ایم. از سوی دیگر اگر شکل گیری شخصیت متربیان را فقط تابع چنین عواملی بدانیم، فرآیند تربیت را تنها وابسته به عواملی جبری همچون جبر وراثت، جبر محیط، جبر غریزه، جبر سن و... انگاشته ایم و اساسا جایگاهی برای تربیت پذیری فعال و پویا باقی نگذاشته ایم. در این میان، اگر راه میانه را در پیش بگیریم و در عین اعتقاد به تأثیر عواملی چون وراثت، محیط جنینی، محیط طبیعی و محیط انسانی و... مؤثرترین عامل در پی ریزی و تکامل شخصیت متربیان را اراده و اختیار آزاد ایشان بدانیم، فرآیند تربیت را معنا و مفهوم ویژه ای بخشیده ایم؛ بدین معنا که ما زمینه های مساعد و بسترهای مناسبی را ایجاد می نماییم تا ایشان راه خویش را آزادانه انتخاب نمایند و استعدادها و قابلیت های درونی خویش را به شکوفایی رسانند. از این رو بسیار سزاست که ابتدا نیم نگاهی به مجموعه عوامل تأثیرگذار بر شخصیت آدمی داشته باشیم و آن گاه میزان تأثیرگذاری هر کدام از این عوامل را در عرصه تربیت مهدوی مشخص نماییم و سپس راهکارهای عملی استفاده از این عوامل را برای موفقیت در فرآیند تربیت مهدوی برشماریم.
از منظر روان شناسی، عامل «وراثت» و «محیط» در شکل گیری و تحول شخصیت آدمی دخالت و تأثیر دارند:

1.وراثت
سلطانی با وزیر خویش گفت و گو می کرد که آیا وراثت بر تربیت مقدم است، یا تربیت بر طبیعت رجحان دارد؟
وزیر گفت: تربیت بر طبیعت تقدّم دارد.
سپس برای اثبات سخن خویش، سلطان را به صرف شام دعوت کرد.
وقتی سلطان وارد مجلس شد، مشاهده کرد که در اطراف سفره، گربه هایی شمع بر دست، ایستاده و مجلس را روشن کرده اند.
وزیر در این هنگام به سلطان گفت: « اینک بفرمایید وراثت گربه کجا و شمع داری کجا؟ این تربیت است که گربه را به نگهداری شمع و روشن افروزی این مجلس واداشته است».
سلطان پس از شنیدن سخنان وزیر، دستور داد تا موشی را آورده و در آن اتاق رها سازند. به محض اینکه چشم گربه ها به موش افتاد، شمع ها را انداخته و در پی موش دوان شدند.
سلطان گفت:« این وراثت گربه است که شمع را بر زمین افکند و گربه ها را به دنبال موش روان ساخت و این خود دلیل بر آن است که وراثت بر تربیت مقدم است».
وراثت عبارت است از تمام ظرفیت ها (!!!) و استعدادهای ژنتیکی و کروموزومی که فرزند از پدر، مادر و اجداد خود به ارث می برد و با خود به دنیا می آورد. تأثیر و اهمیت وراثت در پایه گذاری و شکل دهی شخصیت نمی تواند مورد شک و تردید واقع شود. عامل وراثت بر خصوصیات جسمانی فرزند ( مانند رنگ پوست و چشم و مو، بلندی یا کوتاهی قامت، چاقی یا لاغری) ، چگونگی کارکرد اعضای بدن او ( مانند قلب، مغز، معده ، سلسله اعصاب و غدد) و نیز بر خصوصیات روانی- اخلاقی وی ( مانند خوش خویی یا تند خویی، وارفتگی و بی قیدی یا زرنگی و شادابی، صبوری یا بی صبری و...) مؤثر است.
از منظر اسلامی عامل وراثت به عنوان یکی از عوامل مؤثر در شخصیت انسان، و نه به عنوان تنها عامل، قابل قبول می باشد. به عنوان شاهدی بر پذیرش این عامل از سوی اسلام، می توان توصیه های اسلامی راجع به دقت در انتخاب همسر، تأکید بر پاکی و طهارت غذای والدین، و سفارش به پاکی و طهارت روحی و جسمی ایشان قبل از انعقاد نطفه را برشمرد.


2.محیط
محیط به عنوان عاملی مهم و مؤثر در فرآیند تربیت و شکل گیری شخصیت فرزند، شامل محیط جنینی، محیط جغرافیایی و محیط اجتماعی می گردد:

الف)محیط جنینی
مراد از محیط جنینی، درون رحم مادر در مدت بارداری است. این عامل، همه عوامل تأثیرگذار بر جنین درون رحم را شامل می شود. از آنجا که تغذیه جنین از خون مادر است، تمام تأثیرپذیری های جسمی یا روحی مادر، در چگونگی رشد جسمی و روحی جنین تأثیر بسزایی دارد. در این دوران، شرایط روانی مادر، روحیات اخلاقی و معنوی او، وضع مزاجی و بدنی وی، کیفیت و کمیت غذاهایی که مصرف می کند (از نظر پاکی و حلال بودن و نیز از نظر میزان مفید بودن آن)، صداهایی که می شنود، صحنه ها و منظره هایی که می نگرد، کلامی که بر زبان می راندف لقمه ای که بر دهان می گذارد و... جملگی در شکل گیری شخصیت کودک تأثیرگذارند. بدین گونه که یا به شکوفایی استعدادها و قابلیت های فطری کودک کمک می کند و یا در راه به فعلیت رسیدن قابلیت های درونی وی ایجاد مانع و مزاحمت می کند.
از منظر اسلامی، نقش محیط داخلی و جنینی در سرعت تربیت و شکل گیری شخصیت فرزند قابل پذیرش است. مخصوصا درباره نوع تغذیه مادر و مراقبت های معنوی او در دوران بارداری، توصیه های فراوانی به ما رسیده است.
ب)محیط طبیعی و جغرافیایی
که خود شامل این امور است: نوع آب و هوا (گرمسیری، معتدل یا سردسیری) و منطقه جغرافیایی که فرزند در آن رشد می نماید، درصد پاکی یا آلودگی محیط زیست فرزند، میزان پاکی، فایده بخشی و طبیعی بودن غذاهایی که فرزند از آن تغذیه می کند، مقدار انس فرزند با طبیعت، میزان طبیعی زیستن، میزان نزدیکی یا دوری محل زندگی نسبت به شهرهای مذبی و فضاهای ویژه معنوی، و... .
محیط طبیعی و جغرافیایی، در چگونگی رشد و نمو فیزیکی، عقلانی و حتی اخلاقی فرزندانمان تأثیری فراوان دارد و نیز در شکل گیری ساختمان بدنی، قیافه و چهره ظاهری، روحیات معنوی و مذهبی، میزان درایت و استعدادهای هوشی، تعیین سن بلوغ (زودهنگام، بهنگام یا دیرهنگام) و... نقش آفرین است.
در فرآیند تربیت و سیروسلوک به حضرت حق، یکی از توصیه های اولیا و مربیان الهی، آشنایی و انس با طبیعت (سیرآفاقی) و تأکید بر طبیعی زیستن است. نخستین توصیه جناب شیخ رجبعلی خیاط به شاگردانش چنین بوده است:
« دیدن و شنیدن را خوب درک کنید و این را جز با سیر در طبیعت، جایی دیگر نمی توانید بیابید. وقتی خوب ببینید و خوب بشنوید، فهم بقیه امور برایتان آسان می شود. مشکل فقط این است که شما بد نبینید. کوه را به همان اندازه کوه ببینید. عظمت را به همان اندازه عظمت ببینید. سرسبزی و طراوت را به همان اندازه ببینید.»
درباره آشنا کردن فرزندان با طبیعت و ورزش های طبیعی مانند شنا، کوهنوردی، پیاده روی و گشت و گذار در دشت و صحرا، سوارکاری، کشتی و ورزش های رزمی که خود در شمار عوامل طبیعی و جغرافیایی قرار می گیرد، شواهدی از آیات و روایات داریم.
درباره کیفیت و کمیت تغذیه فرزند نیز که از جمله عوامل محیط طبیعی است، تأکیدهای فراوانی از روایات ائمه اطهار (ع) به ما رسیده است. به عنوان مثال توصیه های فراوان درباره انتخاب دایه و استحباب خوردن خرما برای مادر شیرده که کودک را بردبار و صبور می سازد، بر اهمیت این عامل دلالت دارد.
در شماره بعد، به بررسی نقش محیط های انسانی و اجتماعی خواهیم پرداخت.
منبع: مرتضی آقاتهرانی، محمد باقر حیدری کاشانی، خانواده و تربیت مهدوی